|
Степанова Юлия
'''Далан''' - саха суруйааччыта.
Далан «Дьыл5ам миэнэ» айымньытыгар учуутал туьунан суруйуута
{{Q|Хааннаах илкээни|Ааптар=Тулаайах оҕо, Далан}}
Александр Николаевич Яковлев – Далан роман-эссетыгар хайдах репрессия5а тубэьэн эрэйи кербутун, хаайыы оло5ун-дьаьа5ын киьини долгутар гына суруйар.
{{Q| Дьылҕам миэнэ |Дьикти саас,Далан}}
Далан романын «Учууталлар» диэн чааьыгар хаайыыга сытан керсубут учууталлар туьунана сурдээх истинник суруйбут. Бу манна икки учуутал туьунан кэпсэнэр: Прокопий Данилович Яковлев –
кырдьа5ас уонна Михаил Платонов – эдэр
== Дьикти саас ==
Прокопий Данилович Яковлев туьунан Далан маннай дьон санатыттан арыгыьыт, охсуьуук киьи диэн билэр эбит. Онтон хаайыы быыьыгар керсен, чугасыьан, итэ5эйэн, эрэнэн кэпсэтэр, а5атын кэриэтэ саныыр киьитэ буолбута. «Прокопий Данилович мин ордук себулээбитим, ытыктаабытым диэн кини дьиннээх былыргы буьарыылаах-хатарыылааах интеллигенин иьин, суобас, чиэс, майгы-сигили ырааьа киниэхэ баарын иьин» - диэн ахтан суруйар. Дьон кырдьа5ас учууталы бандьыыты курдук кэпсиирэ, онтон Далан бэйэтэ ыйыппытыгар «Мин кырдьык иьин охсуьабын» - диэн эппиэттиир. Прокопий Данилович репрессия5а тубэспит буруйа диэн киьи кулуе5эр диэри малааьыныгар Ленин мэтириэтэ алдьаммыт эбит. Кини следователлэр доппуруостарыгар бэйэтин иннитин, кырдьыгын иьин кыайыа5ар диэри кыргыспыт.
*Людмила Сергеевна сыыйа кытарар. Суох, тэтэрэр, кытарар диэҕи ити тыл олус салаҥ. Аан бастаан имнэриттэн саҕалаан иэдэстэрэ тэтэрэллэр, онтон кулгаахтара, хомурҕаннара. Чап-чараас үрүҥ тирии тугу кистиэй?
Эдэр учуутал Михаил Николаевич Платонов эмиэ репрессия5а тубэьэн хаайыыга киирэн Даланы кытта керсубут. Далан суруйар: «Сана дьоннор кэллэллэр эр эону-маны истээри, сонуургуур угэспитинэн биьиги саба туспуппут. А5ыйах саха быыьыгар аргыый сыыйан санарбыт бутэн,и куоластаах, тула еттун хайдах эрэ суелургуурдук, кулуу гыммыттыы керутэлээбит хатыныр киьи баара». Бу Миша Платонов эбит, Ханаластаа5ы Ей оскуолатын нуучча тылын учуутала. Кини о5о эрдэ5иттэн ыарахан олох оскуолатын барбыт, ол туьунан «Жизнь Миши Платонова» уон туертээх уолчаан хайдах эрэйдэммитин туьунан республиканскай хаьыакка тахсыбыт эбит. . Онтон кэнники уерэхтэнэн, кэргэннэнэн , ыал буолан сана учугэйдик олорон истэ5инэ репрессия5а тубэьээхтээбит. Миша Платоновы ыар оло5о хадаар еьес гына ииппит. Ол иьин Березовскайдаах Филиппов араастаан онон-манан киирэ-тахсан сордообуттарын да иьин адьас бэриммэтэх.
:"Дьикти саас" арамаан. Маҥнайгы чааһа.
«Мин хаайыыга керсубут ити икки кырдьа5астаах эдэр саха учууталларынан, кинилэр мунура суох былаастаах МГБ органнарыгар бэрриммэтэх, сурдэрэ тостубатах, ыарыьах, дьарамай бэйэлэригэр холооно суох кытаанах, эрдээх быьыыларынан киэн туттуох санаам кэлэр»
===Гассан===
* Сытаата
* Иккис сытаата
===Саша Мандаров===
*Мандаров саҥата
== Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын ==
*
== Тулаайах оҕо ==
***
" Суох, киһиэхэ бар дьонуттан, төрөөбүт дойдутуттан ордук күндү бу күн анныгар туох да баар буолуон сатаммат эбит!"
***
"Күн анныгар соҕотох киһи тыыннаах олороро олус ыарахан. Үгүс киһи күргүөмүнэн, аймах -билэ дьону кытта үөрдүһэн олорортон ордук туох баар буолуой ".
== Далан айымньыларыттан сытааталар ==
*
Көҥүлтэн күндү бу Орто Аан Ийэ дойдуга туох да суох!
***
Кыыһы таҥара оҥостуу, киниэхэ үҥүү-сүктүү былыр-былыргыттан ордук үйэлээх, кини ордук күүстээх, кини ордук кэрэ! (Дьыл5ам миэнэ)
***
Дьон, икки атах, сыһыана диэн олус да5аны уустук… (Тыгын Дархан)
***
Ханнык баҕарар киһиэхэ баҕа санаа суох буоллаҕына, туох да тахсыбат, эрэй эрэ үөскүүр.
***
Саха тыла! Саха омук тылын сүмэтэ – Кулаковскай, Ойуунускай тыллара! Түҥ былыргы соҕурууҥҥу уордаах сахтары уонна хоту тымныы-тыйыс дьыбарын бииргэ ыпсаран сатаан холбообут, ону ойуулаан-оһуордаан, уустаан-ураннаан хомоҕой хоһоон, ыллам ырыа, кэрэ кэпсээн гыммыт мин төрөөбүт сахам тыла кэнэҕэһин-кэнэҕэс кэхтэн-эстэн хаалбакка, аан дойду норуоттарын муудараһыгар кыттыстар, киһи аймах культуратын фондатыгар аналлаах миэстэтин буллар…
***
Балык ыамнаах, киһи күннээх, бу Орто Аан Ийэ дойдуга тыыннаах сылдьар устатыгар үчүгэйдик олорон ааһар – ким барытын баҕата (Тыгын Дархан)
***
Киһи-киһи төрүөҕүттэн анала тус-туһунан.
***
Көҥүлү күөмчүлэтэртэн ордук ыарахан, онтон ордук куһаҕан, онтон ордук кыһыылаах-абалаах, ама, туох баарый?!(Тыгын Дархан)
***
Суох, киһиэхэ бар дьонуттан, төрөөбүт дойдутуттан ордук күндү бу күн анныгар туох да баар буолуон сатаммат эбит!
***
Киһиэхэ бу Орто дойдуга оҕотуттан ордук күндү, ама, туох баар буолуон сөбүй?(Тыгын Дархан)
***
Таптаһар дьоҥҥо таптал хаһан даҕаны бараммат.(Сурэх тэбэрин тухары)
***
Ааспыты билбэт киһи күннээҕи иһэ тоторунан сылдьар сүөһүттэн атына суох.(Тыгын Дархан)
***
Күн анныгар соҕотох киһи тыыннаах олороро олус ыархан. Үгүс киһи күргүөмүнэн, аймах-билэ дьону кытта үөрдүһэн олорортон ордук туох баар буолуой.
***
Хайыы миигин киьи бэйэтин туьунан кэпсэнэринэн буолбакка, характерыттан, быьыытыттан-майгытыттан сыаналыырга уерэппитэ. (Дьыл5ам миэнэ 55 с.)
Далан «Дьылҕам миэнэ» диэн кинигэтиттэн Башарин куруһуогун туhунан.
Георгий Прокопьевич Башарин — ликбезтэн наука кырбааттаах аартыгынан, кини саамай үрдүк чыпчаалыгар тиийэ үүммүт саха бастакы талааннаах соморуодак ученайдарыттан биирдэстэрэ. 1951 сыллаахха 39 сааһыгар докторскай диссертацияны көмүскээн кэлэн, биһиэхэ, пединститукка преподавателинэн үлэлээбитэ. Дьонноругар, төрөөбүт норуоттарыгар, кини саамай наадалаах проблемаларыгар сыһыаннара талааннаах да ученайдарга барыларыгар биир буолбат: наар тус бэйэлэрэ эрэ аатыралларын-сураҕыралларын, үчүгэй буолалларын туһугар охсуһааччылар кинилэр истэригэр эмиэ үгүстэр. Георгий Прокопьевич хара маҥнайгыттан наукаҕа төрөөбүт норуотун культуратын биир сүрүн боппуруоһун көмүскэспитинэн киирбитэ. 1944 сыллаахха кини туруорсуутунан саха литературатын төрүттээбит үс суруйааччылар А. Е. Кулаковскай, А. И. Софронов, Н. Д. Неустроев үтүө ааттара тиллибитэ, кинилэр айымньылара төрөөбүт норуоттарыгар төннөрүллүбүтэ. Ити үлэтэ «Три якутских реалиста- просветителя» диэн ааттанан, туһунан кинигэнэн тахсыбыта, автор историческай наука кандидатын степенин ылбыта. Кини улахан фундаментальнай үлэтэ «История аграрных отношений в Якутии» диэн, ити үлэтин иһин киниэхэ историческай наука докторын степенин биэрбиттэрэ. Г.П.Башарин пединститукка кэлээтин, биһигини, эдэр ыччаты, наукаҕа көҕүппүтүнэн, угуйбутунан барбыта. Саха сирин историятын туһунан аан бастаан систематическай курсу аахпыта, историческай куруһуогу тэрийбитэ. Ол кэмҥэ Саха сирин историята саҥардыы үөрэтиллэн эрэрэ, онно эдэр научнай кадрдары бэлэмниир баҕалааҕа. Саха сирин историятын үөрэтэр аан бастакы историческай куруһуокка 1950—51 сс. үөрэх дьылыгар 19 чилиэн баара. Миша Ивановтуун иккиэн биһиги ол куруһуокка киирбиппит. Куруһуокпутугар биһиги тема ылан, библиотекаттан, архивтан матырыйаал хомуйан, реферат суруйарбыт. Рефераттары дьүүллэһии, научнай кырдьыкка талаһар эдэр дьон сиэринэн, итэҕэстэргэ ханнык да эйэлэһимтиэтэ суох припципиальнайдык, уохтаахтык-күүстээхтик барара. Биһиэхэ, студеннарга, Башарин куруһуогар сылдьыыбыт — төрөөбүт дойдубут, Сахабыт сирин историятын үөрэтиибит, системаламмыт дириҥ билиини уонна научнай үлэҕэ бэртээхэй бэлэми биэрбитэ. Ити сыллааҕы куруһуок чилиэннэриттэн биэс ученай тахсыбыта. Оттон, уопсайынан, Г. П. Башарин куруһуогуттан алта уонча ученайдар иитиллэн тахсаннар, бүтүн научнай оскуола төрүттэммитэ.(10-13 сирэй)
Далан Кэриэн ымыйа .Байанай туьунан остуоруйа. Оттон киис-Баай Хара Тыа бастын маанылаа5а ,эмиэ кундутун курдук сытыы-сымса ,бултуурга эрэйдээх кыыл.Кииьи онноо5ор ыттаах кырдьа5ас булчуттар куоттарыахтарын сэп . Кемулуек иннигэр иттэн эргичин,нии туран уол кербутэ ,ыраас ба5айы тутуулаах булчут уутээнэ эбит,иьэ барыта курду туулээх сабыылаах :муостата тайах тириитэ ,оронноро эьэ тириитэ ,истиэнэтэ тиин ,саарба, саьыл тириитэ .Уол ол курдук оьох сылааьыгар тартаран ,сылаата киирэн олорбутунан нухарыйан эрдэ5инэ, эмискэ таьырдьа тыас тыаьа 8р8 куугунаабыта ,тургэн сырыылаах табалар туйахтарын тыаьа чыбыгыраьа туьэллэрин кытта таьыттан икки эрдэ5эьи туппут ,киис -саарба танастаах киьи кетен туспутэ .Кини саар тэгил унуохтаа5а ,элэкис -мэлэкис курдук сытыы ,тургэн туттунуулаа5а.Таьыттан киирбит киьи кырдьа5аьын -эдэрин уол кыайан быьаарбата5а
《Мин ыырым ыраах,сырыым -айаным киэн '-диир анараа киьи .-киэьэ бэ5эьээ кэлбит кэммэр кэлиэ5им Хаьыын-хаьан да эн мин барарбын -кэлэрбин керер эрэ буолаайа5ын
Уутээниттэн тэйбэтэр да5аны ,саллар сааьыгар кербетех угус кыылын -суелун ,булт арааьын керер. Кини кыыла туран ,сылайбытын -элэйбитин умнан ,бултаспытынан барар .
Сарсыарда туран дьиэлээх киьи уолга этэр:《куьа5ан киьи эбиккин ,ытык тылбын ытыктаабатын ,уоран кердун
Баай Хара Тыа иччитэ Баай Байанай диэн буолабын .Эйиигин соруйан байанайдаах булчут буоллун диэн бэйэбин кытта бултаьыннарбытым
Баай Хара Тыа5а сатаан сылдьыа суоххун :тылгар турбаккын ,албыннын.
«Дьыл5ам миэнэ»
«Хара дьайдаах быhыы хаhан да5аны бар дьонтон, кун сырдыгыттан кистээн он,оhуллар» (56)
«Буойуута-хаайыыта суох былаастаах киhи наьаа барар.» (62)
«Кыыйыллыбыт киьи кырыга ханнык да дьиикэй кыылы аьара туьэр.» (155)
«Бэйэ кууьугэр олус эрэнии ейу сыппаттар» (219)
«Кыайтарбыты тэбэн ааьыы - хаайыы сокуона.» (293)
«Докумуон сытыйбат, елуулээх чааьын кэтэьэн, бэлэм сытар.» (354)
«Дьону кыьытаары мээнэ сан,аран еле сыьан баран, кэнники кэмсинэр ыарыы баар.» (373)
«Харса суох быыьытаа5ар эр санаа ордук урдук» (228)
«Хара куус ньиэрбэ кууьугэр тэн,нэспэт» (253)
«Кэмсинэр санаа суох буолбута- ол биьиги уопсастыбабыт дирин, психологическай ыарыыта» (205)
Булчуттар брахсаттар! Саха булчуттара!
Былыр-былыргыттан кииьи-саарбаны сонордоьуоххутуттан тоьолоох киэн сирдэри атаххытынан аймаабыккыт, тилэххитинэн тэниппиккит эбитэ буолла?!
Эьиги Лаамы дьогдьойор саалыттан Дьогдуур хайатынан Илинни муораны онойон корбуккут. Олус хойуу саарбалаа5ынан аатырбыт Сахалин арыыга тиийбиккит. Таас Дьааны турууктарын дабайбыккыт. Булуу тукулааннарын быспыккыт. Халыма орускэ холомолору туруортаабыккыт. Хоту бай5ал арыыларыгар бултаабыккыт . Садын, Дьэьиэй сирдэригэр тиийтэлээбиккит, Амыр, Токко, Томтоон, Учур орустэрин баппыккыт. Кэнники Саха сирэ диэн ааттаныах уйааара-кэйээрэ биллибэт киэн дуолу уьаты-туора сыыйбыккыт.
Ханна суохтарай эьиги туруортаабыт ураьаларгыт, тарпыт тордохторгут, охсубут уутээнэргит?! Таас дьаанылар, тукулаан урэхтэр, аар тай5алар быыстарыгар таьырдьа тор5он боролуу буур5а улуйар кыьынны тымныы харана туунэргэ кыракый уутээннит уорэ-кото умайан кулубуруур оьо5ун уотугар аргынньахтаан олорон эьиги туох туьунан санаабтаххыт баарай?! Эьиги иннигитигэр ба5а санаа5ыт оттубут кутаа5ыт кыымыныы хайадах курдук араастаан ирбинньиктэммэтэ5эй, туохха ынырбата5ай?!
Инникини туустуур сырдык эрэлгит, ыра санаа5ыт туьунан буолара эбитэ дуу бу кыракый уьуйээн, ордооннутэ урут олорон ааспыт, билигин да баар саха булчуттара?
Булчут хара тыаны баппыта хаьыс да кунугэр барбыта, куус-курдэх эстибэтэ, аччыктааьын иэ5эннэс буолбута. Киьи сэниэтэ эстэн, уута кэлэрэ, хааман иьэн утуктаан, хара5а сабыллан, аат эрэ харата сирэйин хоту аргыый салланнаан испитэ. Ол иьэн хаар типпит мэндир уллугэьин тумнуох курдук буолаат, сирэ тобулу туьэн, эмискэ биирдэ аооара ньим пыта да, туспут иинэ диринниттэн уонна ичигэьиттэн улам-улам сэниэтэ эстэн, сылаата таайан, утуйан хаалбыта.(Далан кэриэн ымыйа булчуттар 5с.)
== Далан туһунан ==
{{Q|“Тыгын Дархан” романынан саха норуотун урукку өттүгэр биллибэтэх-көстүбэтэх историческай балаһатын арыйбыта…ааспыт историяны саҥаттан сыаналыырбытыгар кыаҕы биэрбитэ.|Ааптар=Сэмэн Тумат}}
{{Q|Далан, былыргы өбүгэлэрбит олорон ааспыт олохторун халыҥ даҥынан саба хаппахтаммыт бүрүөһүнүн арыйа тардан сырдаппыт, биһиги историябыт сарсыардааҥҥы Чолбон сулуһа. |Ааптар=Тумарча}}
[[Category:Суруйааччылар]]
[[Category:Дьон алпаабытынан]]
[[Category:Далан]]
== "Дьыл5ам миэнэ" айымньыга билии туhунан" ==
*
Билии оло5о куhа5ана, колхозтаахтар бырааптара суо5а коммунистическай система бэйэтин ис хоhоонуттан - олох айылгытыттан туораан, искусственнай теорияны сон,нуу сатыыртан тахсарын билбэт этибит." (с.135)
***
"Куоракка да5аны Саха сиригэр буола турарын биhиги букатын билбэппит. Биhиги, студеннар, букатын билбэппит "Дальстрой" лаа5ырдарын, олус киэн, сиргэ тар5аммыт систематын. Биhиги билбэппит Ааллаах-Уун, Алдан, о.д.а. сир хаайыыларын. (с.56)
***
"Биhиги колуонэбит ар5аан,н,ы дойдулар чулуу ойдоохторун улэлэрин уорэппэтэ5э, билбэтэ5э. Биhиги колуонэбит уорэппэтэ5э, билбэтэ5э илин,н,и дойдулар муударай дьоннорун уорэхтэрин. Биhиги тугу да билбэт этибит тыыhынчанан сылларга молуйуон дьон сугуруйбут улуу уорэхтэрин: христианствоны, исламы, буддизмы. Билбэт этибит биhиги философтар, экономистар улэлэрин, социологияны, футурологияны, кибернетиканы..." (с.69)
***
"Федерацияны туруорсубут федералистар туох программалаахтарын, туох иhин охсуспуттарын букатын да билбэппит. Оччотоо5у термининэн боруоста бандьыыттар эрэ диэн ойдобул биhиэхэ ин,митэ." (с.80)
== "Дьылҕам миэнэ" айымньыга эдэр саас туһунан
*
Тыа сахата былыр былыргыттан патриархальнай, ол аата кэнэнниҥи, олус көнө санаалаах. "Тыгын оҕото" - биһиги диэки, мин дьонум көнө, үчүгэй киһи туһунан этэр тыллара. Мин кыра эрдэхпиттэн ол санааҕа, ол майгыга иитиллибитим. Оскуолаҕа бастыҥ пионер, педучилищеҕа бастыҥ комсомолец - хайдах сымыйалыы, албынныы сылдьыамый? (44)
***
"Мин студенныыр сылларбар хайдах эмэ тургэнник уөрэхпин бутэрэн, үлэһит буолан, дьоммун иитэрбин диэн баҕалаах этим"(32).
***
"Аччыктааһын баар - мин сурэхпин аспыт суол"(231).
***
"Хаайыы кэмин кытары аахтахха, аччыктааһын, танас-сап тиийбэтэ 1955 сыллаахха, мин үлэһит - учуутал буолуохпар диэри баара. Уон сэттэ сыл устата! Аччыктаабытым саамай сайдар, саамай үүнэр кэрэ, үтүөкэн сааспар!"
***
"Чурапчы педучилищетыгар уөрэнэ сылдьан таҥаспыт суох буолан эмиэ олус эрэйдэнэрбит. Киэргэниэххин баҕарара сааскар ол эмиэ аччыктыыртан итэһэҕэ суох эрэй буолара"(119).
***
"Көҥүл сылдьар киһи санаата суох барытын туһунан буолуон сөп. Кыргыттар барахсаттар томтоҕоркоон түөстэрэ синньигэс бииллэрэ, үчүгэйкээн сэбэрэлэрэ студена санаатын наукаттан, үөрэхтэн үгүстүк даҕаны халыталлара эбээт!"(27)
***
"Куруутун күлүм аллайа сылдьар эдэр киһи ордук тупсан эбитэ буолуо, кыргыттар эмиэ миэхэ олус сыстаҕас этилэрэ"(17).
***
"Оччотооҕу көлүөнэ кыыска сыһыанын билиҥҥи судургу, примитивнэй сыһыантан ордоро саныыбын. Биһиги тапталбыт ордук сырдыкка, ырааска, ордук кэрэҕэ, ордук дириҥҥэ, истиҥҥэ дылы этэ. Таптыыр киһигин курустаал таас иһит курдук ыраастык саныырыҥ, киртиппэт буола сатыырыҥ"(327).
***
"Мин бэйэм көлүөнэм тапталынан, ыраас романтикатынан, истиҥ сыһыанынан киэн туттуохпун баҕарабын"(327).
| 